کوره پزي نقش جهان

ستايش کنم ايزد پاک را
که گويا و بينا کند خاک را

مقدمه
 

در بين سال هاي 1379 تا 1387، تحقيق نويسنده پيرامون مکان يابي اولين پستخانه ي احداثي اصفهان در عصر اميرکبير منجر به شناسايي پستخانه ي نقش جهان گرديد و مشروح اين تحقيق درکتابي تحت عنوان "پستخانه ي نقش جهان اصفهان" براي اولين بار چاپ و منتشر شد. در ضمن تحقيقات مذکور برخي اسناد حکايت از وجود يک کوره پزي مصالح ساختماني درمجاورت پستخانه در ضلع شرقي ميدان نقش جهان داشت. بنابراين دراين خصوص نيز تحقيقات و بررسي هايي جهت کشف و شناسايي آن آغاز گرديد و با موفقيت به نتيجه رسيد که شرح آن به طورخلاصه در اين مقاله ارائه مي گردد.

(کارخانه ي فخاري) کوره پزي مصالح ساختماني نقش جهان
 

شهر اصفهان در سال يک هزار هجري قمري در عصر حاکميت شاه عباس صفوي به پايتختي ايران برگزيده شد [1] و طرح احداث دولتخانه ي شاهنشاهي را در يکي از باغ هاي سلجوقي به نام باغ نقش جهان پياده کردند [2] و به موجب همين تصميم، طرح تأسيس بناهاي تحسين انگيزي در آن محل به اجرا گذاشته شد که تاکنون باستان شناسان و مورخان ابعاد مختلف آن را توصيف کرده اند. اما چيزي که در سايه ي ايجاد شکوه و عظمت مجموعه ي نقش جهان از ديد محققان و باستان شناسان پنهان ماند و کاملاً فراموش شد ، همان نخستين کارخانه ي فخاري يا کوره پزي مصالح ساختماني عصر صفويه در مجاورت ميدان نقش جهان بود که بسيار مهم و مبين اصل پايه ريزي و احياي مجموعه ي عظيم نقش جهان است، زيرا چنين تأسيساتي نقش بسيار ارزنده و حياتي بر عهده داشته و پيش نياز مجموعه ي نقش جهان است. با حضور اين کارخانه، مصالح مورد نياز در نزديکي و به سهولت و در حداقل زمان ممکن استحصال و در اختيار کاربران قرار مي گرفته است.
شواهد کارشناسانه نشان مي دهد اين کارخانه از دو بخش تشکيل شده است:
1- بخش تأسيساتي با وسعت حداقل چهار هزار متر مربع؛ و
2- بخش کارگاه خاک برداري با وسعت حداقل سيزده هزار متر مربع.
1- بخش تأسيساتي کوره پزي شامل دو قسمت است: قسمت اول نزديک به سه هزار متر مربع مخصوص کوره هاي آجرپزي است که پس ازتکميل مجموعه ي نقش جهان و تثبيت بافت هاي تجاري و مسکوني در اطراف آن و عدم نياز، از کار افتاده و به کاربري هاي ديگري تبديل شده است. قسمت دوم با وسعت هزار متر مربع شامل يک آسياب به شکل گنبدخانه و به سبک معماري صفويه با زيربناي هشت ضلعي با جرزهاي آجري است که گنبد خشتي روي آن ها قرار دارد و جهت آسياب مصالح اوليه ي مورد نياز براي سنگ گچ و لعاب هاي کاشي و سفال مورد استفاده بوده است. در اطراف اين قسمت، رواق هايي با سقف هاي فرو ريخته و همچنين سه حلقه کوره هاي پخت کاشي، سفال و گچ پا برجا است که پس از تعطيلي کامل، استاد حسين مريخي محل مذکور را اجاره مي نمايد و با تغيير کاربري حياط آن را به کارگاه تجاري تبديل و فضاي آسياب کوره پزي را تعمير و دراختيار ورزشکاران باستاني قرار مي دهد و محل مذکور با عنوان زورخانه ي چهارسو مقصود داير مي شود که فعاليت هاي آن تا سال 1348 ادامه داشت و پس از تعطيلي اين مکان زير انبوهي از زباله و نخاله ي ساختماني مدفون و فراموش مي گردد.
2- بخش کارگاه خاک برداري با وسعت حداقل سيزده هزار متر مربع که با گذشت چهارصد سال قدمت، اين مکان به واسطه ي خاک برداري جهت ملاط، خشت و آجر پنج متر از سطح ميدان نقش جهان عميق تر است. اين مکان قسمتي از محله ي باغات موسوم به باغ خلفا است که پس از بلااستفاده شدن به مرور تبديل به قبرستان محلي مي شود [3] و ساکنان قديمي اين محل از جمله آقاي حسن مظهري که خود از کارمندان بازنشسته ي سازمان ميراث فرهنگي است اظهار مي دارد قبلاً در اين محوطه قبوري مشاهده مي گرديد و اخيراً نيز در حفاري هاي ساختمان هاي بازسازي شده، سنگ قبرهاي قديمي ديده شده است. با گذشت زمان و متروک شدن قبرستان، اين مکان مجدداً تغيير کاربري پيدا مي کند و تبديل به باغستان مي شود و براساس وقف نامه ي موجود اين مکان به نام باغ خلفا با مساحت سيزده جريب وقف و جزء اموال موقوفه قرار مي گيرد و تا شصت سال پيش زراعت در اين باغ داير بود. سپس به وسيله ي افراد سودجو و با سند سازي به مردم فروخته شده و کاربري مسکوني پيدا کرده است و فقط قسمت کوچکي ازآن موقوفات شامل سه باب مدرسه باقي مانده است.
در تحقيقات ميداني از معمرين محلي [4] همگي آخرين فعاليت هاي کوره پزي را به خاطر داشتند و نيزاستاد محمد مهريار ضمن يادآوري فعاليت هاي کوره پزي اظهار داشت صاحب آن که از بازماندگان مالکان کوره پزي بود به نام مرحوم عبدالکريم معيني از دوستان من بود و او علاوه بر اداره ي کوره پزي در امر طبابت قديم نيز فعاليت داشت.
در تحقيقات کتابخانه اي، ذکر نامي از اين کوره پزي در کتاب هاي تاريخي ملاحظه نگرديد.
در تحقيقات اسنادي چند سند مبتني بر وجود کارخانه ي فخاري يا کوره پزي در مجاورت ميدان نقش جهان مشخص گرديد که از جمله مي توان به اولين نقشه ي جامع جغرافيايي و تاريخي اصفهان در سال 1302 خورشيدي ترسيم شده توسط سلطان رضاخان اشاره نمود که اين مکان را با ذکر کاربري موجود آن به نام کوره پزي عبدالکريم معرفي کرده است.
تحقيقات مربوطه در سال 1385 تکميل گرديد و مسئولان سازمان فرهنگي در جريان يافته هاي تحقيق قرار گرفتند. نويسنده ازآن ها تقاضاي اقداماتي براي احياي اين مکان را داشت که با بي توجهي مواجه گرديد، بنابراين در آخر سال 1387 طي ملاقاتي با معاونت جديد سازمان ميراث فرهنگي آقاي مهرداد کيهان فر موضوع احياي مجموعه دوباره مطرح گرديد. نويسنده طي نامه اي به شماره ي 16925/ 1123/ 87 مورخ 87/12/5 درخواست ثبت کارخانه ي فخاري يا کوره پزي مصالح ساختماني نقش جهان در فهرست آثارملي نمود و اين مهم جامعه ي عمل پوشيد و از 15 فروردين 1388 به طور جدي کارگران و کارشناساني از سازمان ميراث فرهنگي در آن محل حضور پيدا کردند و با امکانات تهيه شده محل مورد نظر را آواربرداري و تخليه کردند و بيش از دو هزار وانت آوار، نخاله و زباله هاي انباشته شده چندين ساله از آن جا تخليه شد که از نظر وزني بالغ بر چهارده ميليون کيلوگرم بود. اين تأسيسات که حدود چهار متر از سطح زمين پايين تر هستند در حال تعمير و احيا مي باشند و هنوز اقدامات تکميلي به پايان نرسيده است و اميد مي رود اين کارخانه به زودي تکميل و براي بازديد عموم آماده شود.

پي نوشت ها :
 

1- اصفهان شناس و دوست دار ميراث فرهنگي
 

1- منجم باشي، ملا جلال الدين، 1366، تاريخ عباسي با روزنامه ملاجلال به کوشش دکتر سيف اله وحيدنيا، تهران، انتشارات وحيد، چاپ اول.
2- هنرفر، لطف اله، 1350، گنجينه ي آثار تاريخي اصفهان، اصفهان، انتشارات ثقفي، چاپ دوم.
3- مهدوي، سيد مصلح الدين، 1348، تذکره القبور يا دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان، انتشارات ثقفي، چاپ دوم.
4- آقايان دکتر رضا خوش منش (1293-1386)، اسداله رجب سرباز (1285-1379)، استاد محمدمهريار (1297)، عباس رئيسي (1310)، مهدي آذراني (1312)، جليل صالحي تبار (1315).
منبع: نشريه دانش نما، شماره 176-178